Η Παναγία
Ναυπακτιώτισσα γνωστή και ως Παναγία
της Ναυπάκτου ή Madonna di Lepanto είναι εικόνα της Παναγίας και ναός στενά
συνδεδεμένος με την ιστορία της Ναυπάκτου, πιθανόν ήδη από τον 5ο αι.μ.Χ.
Η Περγαμηνή του
Παλέρμο
Η υπόθεση της Παναγίας της Ναυπάκτου συνδέεται αναπόσπαστα με την ιστορική
βυζαντινή περγαμηνή που φυλάσσεται στο Παλέρμο της Σικελίας και συγκεκριμένα στο αρχείο της Regia
Cappella Palatina (Κρατικό Μουσείο τού Παρεκκλησίου τού Παλατιού). Η περγαμηνή
αυτή αποτελεί αντίγραφο τού καταστατικού θρησκευτικής αδελφότητας τού ια΄αι,
πού εδραστηριοποιείτο στην περιοχή των Θηβών[1] και
με κέντρο τιμής και προσκύνησης την εικόνα της «Υπεραγίας Θεοτόκου
της Ναυπακτιτίσσης» που φυλασσόταν στη Μονή των
Ναυπακτιτισσών. Η περγαμηνή κατά πάσα πιθανότητα βρέθηκε στο Παλέρμο έπειτα
και εξ' αιτίας της επιδρομής των Νορμανδών στην πόλη των Θηβών το 1147. [1]
Η θρησκευτική
Αδελφότητα της Παναγίας της Ναυπακτιωτίσσης
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του καταστατικού, η αδελφότητα
ιδρύθηκε το 1048 μ.Χ
(6556 από κτίσεως κόσμου). Το καταστατικό υπογράφουν 19 κληρικοί και 30 λαϊκοί
μεταξύ των οποίων και γυναίκες. Οι σκοποί της αδελφότητας είναι κυρίως
πνευματικού χαρακτήρα. Δεσπόζει η μορφή και η τιμή της Θεοτόκου και της εικόνας
της. Κάθε μήνα η Παναγία περιφερόταν στα σπίτια των μελών και ετιμάτο με ιερές
τελετουργίες.Επίσης η αδελφότητα αφιέρωνε τις προσευχές της στην υγεία των
μελών της και στην εν γένει καλή κατάστασή τους εδώ αλλά και πέραν του τάφου.
Στην κεφαλή της η περγαμηνή φέρει μικρογραφία της Θεοτόκου
η οποία παρίσταται όρθια επί μαρμαροθετημένου δαπέδου και φέρει γαλάζιο
επενδύτη και πορφυρό χιτώνα. Η Παναγία βρίσκεται σε στάση δεήσεως. Ο
συγκεκριμένος εικονογραφικός τύπος της Δεομένης Θεοτόκου ήταν
καθιερωμένος από τα μέσα τού ια αι'. Κατά πάσα πιθανότητα, η συγκεκριμένη
μικρογραφία αποτελεί αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας της Ναυπακτιωτίσσης η
οποία είτε μεταφέρθηκε στη Θήβα από τη Ναύπακτο, είτε απετέλεσε αντίγραφο της
αρχικής. Πάντως η λατρεία της συγκεκριμένης εικόνος τόσο μακριά από την έδρα
της αποτελεί στοιχείο για την διαδεδομένη τιμή της.
Ο ναός και η λατρεία
της Παναγίας στη Ναύπακτο
Η Ναύπακτος από παλαιοτάτων χρόνων ως ιστορική πόλη, είχε
κέντρο της την τιμή της Πανυμνήτου Θεοτόκου, ευρύτερα γνωστής ως
Ναυπακτιωτίσσης, στον ομώνυμο μητροπολιτικό της ναό. Πιθανόν ο ναός
χρονολογείται από τον 5ο αι. Το προσκύνημα αυτό ήταν φημισμένο στα χρόνια της
βυζαντινής αυτοκρατορίας και της φραγκοκρατίας και απολάμβανε προνόμια και
δωρεές από βασιλείς και αυτοκράτορες όπως μας διασώζει ο λόγιος Μητροπολίτης
Ναυπάκτου Ιωάννης Απόκαυκος (1217μ.χ). Σ´αυτούς
εντάσσονται οι αυτοκράτορες Αλέξιος Α΄Κομνηνός(1081-1118) και Μιχαήλ
Α΄Κομνηνός(1143-1180). Σε Χρυσόβουλο του Θεοδώρου Αγγέλου Κομνηνού Δούκα, Δεσπότη της
Ηπείρου, που εξεδόθη το Μάιο του 1228, κατόπιν αιτήσεως του Αποκαύκου,
αναφέρεται η απόφασή του να βοηθήσει το μητροπολιτικό ναό της Ναυπάκτου ως
αφιέρωσή του στην προστάτιδα της πόλης Θεοτόκο.
Από τις ιστορικές και τις αρχαιολογικές μαρτυρίες,
συμπεραίνουμε ότι στην πόλη της Ναυπάκτου από την εποχή της Εικονομαχίας και
μετά - ίσως και από την παλαιοχριστιανική περίοδο - η τιμή και η λατρεία της
Θεοτόκου ήταν συνεχής και αδιάσπαστη. Η ζωή της πόλης φαίνεται ότι συνδέθηκε
αδιάσπαστα με την λατρεία της κατά την βυζαντινή περίοδο αλλά και ότι η πόλη
της Ναυπάκτου αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα λατρείας της μέσα στην
αυτοκρατορία. Η μεταφορά της λατρείας με τη ιδιαίτερη προσωνυμία της
Ναυπακτιώτισσας στη μεσοβυζαντινή Θήβα αποδεικνύει την αίγλη και την επέκταση
της λατρείας της.
Η Ναύπακτος για συνολικά πάνω από 100 χρόνια απετέλεσε
ενετική κτήση. Οι Βενετοί εξωράισαν την πόλη και την οχύρωσαν διότι ήταν
γι' αυτούς σημαντικός σταθμός και λιμάνι στην σπουδαία εμπορική και λοιπή
δραστηριότητά τους εντός της Μεσογείου. Το πόσο σπουδαία ήταν η πόλη γι' αυτούς
το μαρτυρεί και η ενετική ονομασία της πόλης: Lepanto, πού προέρχεται από τη
λαϊκή ονομασία της, δηλ. Έπαχτος. Κοντά στ' άλλα οι Βενετοί ήλθαν σε επαφή και
με την ιδιαίτερη τιμή της Παναγίας στην πόλη. Η Παναγία της Ναυπάκτου έγινε
έτσι γνωστή στην Ιταλία αλλά και σε όλη την καθολική Ευρώπη ως Madonna di Lepanto.
Όταν πλέον ήλθε ο καιρός για την περιβόητη Ναυμαχία της Ναυπάκτου, ο Πάπας Πίος Ε΄ διέταξε
για πρώτη φορά την χρήση τού ροζαρίου ή ροδαρίου με την παράκληση στην Παναγία να
δώσει τη νίκη στους συνασπισμένους χριστιανούς εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι
μέχρι τότε ήταν αήττητοι στη θάλασσα. Όταν ανέλπιστα ήλθε η νίκη, αποδόθηκε
στην επέμβαση της Παναγίας. Η Παναγία της Ναυπάκτου έκτοτε στη Δύση ονομάστηκε Santa Maria del Rozario ή Madonna di Lepanto del
Rozario. Ο Πάπας όρισε την 7η Οκτωβρίου ως ημέρα εορτής της Παναγίας της
Ναυπάκτου για ολόκληρη τη χριστιανική Δύση. Η Nαυμαχία της Ναυπάκτου ενέπνευσε
πλήθος καλλιτεχνών μεταξύ των οποίων οι μεγάλοι Τισιανός, Βιτσεντίνο και Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Σε πολλούς
παρόμοιους πίνακες εικονίζεται η Παναγία να ευλογεί και να δίνει τη νίκη στους
χριστιανούς. Ο Piemonte Chilardi έγραψε ότι, όχι η ανδρεία, ούτε τα
όπλα, ούτε οι ηγέτες, αλλά η Παναγία έδωσε τη νίκη. Το ίδιο έγραψε και η
Ενετική Δημοκρατία στο Palazzo Ducale: Non virtus, non arma, non duces,
sed Maria Rozarii vit ores nos feces.
Παραπομπές
[1] Βέης, Ν.: Η μονή του Οσίου
Λουκά τού Στειριώτου και η Εκκλησιαστική Κοινότης της Παναγίας της
Ναυπακτιωτίσσης, ο Ιωάννης Απόκαυκος και Κυριάκος ο εξ Αγκώνος, BNJ, II (1935)
σελ.181-188
Πηγές
Βέης, Ν.: Η
μονή του Οσίου Λουκά τού Στειριώτου και η Εκκλησιαστική Κοινότης της Παναγίας
της Ναυπακτιωτίσσης, ο Ιωάννης Απόκαυκος και Κυριάκος ο εξ Αγκώνος, BNJ, II
(1935)
Αθανασιάδης-Νόβας,
Γ.: Περί «Παναγίας Ναυπακτιωτίσσης», Atti dell'VIII Congresso di Studi Bizantini,
SBN 8, σελ. 73-78.
Κατσαρός, Βασ.: Συμβολή
στη μελέτη των προβλημάτων Βυζαντινής τοπογραφίας στη Δυτική Στερεά (12ος -
13ος αι.): Πηγές και δεδομένα, ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, τόμ. 13, Θεσ/νίκη 1985, σελ. 1522 -
1526.
Χριστόπουλος Τ.Φ.: Θρησκευτική
και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ. 9, Αθήναι 1966, σελ. 327.
Παλιούρας, Αθ : Ή
Αδελφότητα της «Θεοτόκου της Ναυπακτιωτίσσης» και ή σχέση της με την περιοχή
των Θηβών κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο, απόψεις και προβλήματα, Έπετηρίς της
Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, τόμ.Α', τεύχ.α', Αθ. 1988, σελ. 613-626
C.A. Garufi: I.
Capitoli della Confraternita di Santa Maria di Naupactos (1048, 1060 - 1068)
conservati nella R. Cappella Palatina di Palermo, Bulletino dell'Istituto
Storico Italiano, τομ. ΛΑ', σελ. 73-97.
Αρχιμ.Δαμασκηνός,Η
ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ, 7 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1571
M. Andorlo, Note
sui temi iconografici della Deesis e della Agiosoritissa, Rivista dell’
Instituto Nazionale d’ Archeologia e’ Storia dell Arte, Nuona Serie 17 (1970),
85-143.
Αρχ.Ιερ.Δελημάρης, Πατέρες
της Εκκλησίας και Εκκλησιαστικοί Συγγραφείς της Δυτικής Ελλάδος 1, Άπαντα
Ιωάννου Αποκαύκου, Συλλογή των μέχρι σήμερα διασωθέντων κειμένων του επιφανούς
και λογίου Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Άρτης Ιωάννου Αποκαύκου (αρχές 13ου
αιώνος), Ναύπακτος 2000.
Καπώνης,Νικ., Η
μεσοβυζαντινή Αδελφότητα της Παναγίας Ναυπακτιωτίσσης, συμβολή στην μελέτη της
ιδιωτικής λατρείας, των μέσων χρόνων στην Θήβα, ΒΔ 12 (2001), 49-64 ( =
Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Βοιωτικών Μελετών (Λιβαδειά 9-13 Σεπτεμβρίου
2000)
Καπώνης,Νικ. Το
ειλητάριο και η μικρογραφία του Καταστατικού Χάρτη της Αδελφότητας της Παναγίας
Ναυπακτιώτισσας στην βυζαντινή Θήβα: Μια διπλωματική και καλλιτεχνική εξέταση,
Πρακτικά 5ου Διεθνούς Συνεδρίου Βοιωτικών Μελετών (Θήβα 16-19 Σεπτεμβρίου 2005)
Αρχ. Ειρ.
Κουτσογιάννης, Παναγία η Ναυπακτιώτισσα, μια θρησκευτική Αδελφότητα των
βυζαντινών χρόνων και το καταστατικό της, Nαυπακτιακά Δ΄ (1988-89), 7-24.
Αρχ. Ειρ.
Κουτσογιάννης, Χριστιανικοί Ναοί στην Ναύπακτο μέχρι τα τέλη του 19ου
αιώνα, Ναυπακτιακά Ι΄ (1998-1999), 2ος Ημίτομος, Αθήνα 2001, 195-209.
V. Laurent, Le
corpus des sceux de l’ Empire byzantin, L’ Eglise, tome V, Paris 1963.
Λαμπρόπουλος,
Κοσμάς, Ιωάννης Απόκαυκος, Συμβολή στην έρευνα του βίου και του
συγγραφικού του έργου (Διδ. διατριβή), ιστορικές μονογραφίες 6, εκδόσεις
Βασιλόπουλος, Αθήνα 1988.
J. Νesbitt-J. Wiita, A
confraternity of the Comnenian era, BZ 68 (1975), 360-384.
Οικονομίδης, Ν., Τhe
first century of the Monastery of Hosios Loukas, Homo Byzantinus, Papers in
Honor of Alexander Kazdan, DOP 46 (1992),245-255.
Παπαδόπουλος,Β. Βυζαντινά
ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη στην Αρχαιολογική Συλλογή Ναυπάκτου, Ναυπακτιακά
ΣΤ΄ (1992-1993), 179-199.
Σαββίδης,Α. , Η
Ναύπακτος από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια ως την οθωμανική κατάκτηση του 1499:
Iστορικό Διάγραμμα, Πρακτικά Α΄ Ιστορικού-Αρχαιολογικού Συνεδρίου
Αιτωλoακαρνανίας, Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988, έκδοση 1991, 245-272.
Χαραλαμπόπουλος, Χ. Συνοπτικό
Διάγραμμα για την συγγραφή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας της Ναυπάκτου (300-2000),
Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών, Επιστημονική Βιβλιοθήκη 2, Αθήνα 2000.
Παλιούρας, Αθ, Βυζαντινή
Αιτωλοακαρνανία, συμβολή στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη, εκδ. Αρσινόη,
Αθήνα 1985.
ΠΗΓΕΣ: