O Bρετανός γεωγράφος Χάλφορντ
Μάκιντερ δημοσίευσε το 1904 στο βιβλίο «Δημοκρατική Ιδεώδη και Πραγματικότητα»
το δοκίμιο «Ο γεωγραφικός άξονα της ιστορίας». Σε αυτό το δοκίμιο, διατύπωσε
την λεγόμενη θεωρία «Heartland» ως μια προειδοποίηση προς τους συμπατριώτες του.Καταπιάστηκε με την έννοια της
γεωγραφίας, της τεχνολογίας, των επιχειρήσεων, της βιομηχανίας, των πρώτων υλών
και του πληθυσμού, για μια συγκριτική εκτίμηση της ισχύος - των ηπειρωτικών και
των ναυτικών δυνάμεων: Η κύρια κατηγορία αναφοράς της γεωπολιτικής.
Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ίδιος ενημέρωσε τη
θεωρία του υπό την επίδραση του πολέμου. Το 1943 ο Μάκιντερ επανεξέτασε και
πάλι την θεωρία του, υπό το πρίσμα του αεροπορικού πολέμου, προτείνοντας την
διατήρηση του απομονωτισμού της Ρωσίας, η οποία ανεξάρτητα από την εξέλιξή της
σε ΕΣΣΔ, διατηρούσε την κυριαρχία της «καρδιάς» του πλανήτη. Εκφρασμένη,
μεσούντος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η θέση αυτή προανήγγειλε την ίδρυση
του ΝΑΤΟ.
Οι θέσεις του Αμερικανού γεωγράφου Ν. Σπάικμαν, που
διατυπώθηκαν λίγο πριν οι Ηνωμενένες Πολιτείες εισέρθουν στον Δεύτερο Παγκόσμιο
Πόλεμο, κατέληξαν στην άποψη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως δεν θα έχουν τον
έλεγχο της «Heartland» - το τεράστιο μέγεθος και η ουσιαστική ηπειρωτική θέση
καθιστά την «Heartland πρακτικά ακατάλληλη για την προβολή ναυτικής ισχύος, ενώ
ταυτόχρονα οι τεράστιοι πόροι της την καθιστούν ανεξάρτητη από το θαλάσσιο
εμπόριο, θα πρέπει να εμποδίσουν τον διαρκή έλεγχο της «Heartland» από μία δύναμη,
αν θέλουν να διασφαλίσουν την θέση τους ως παγκόσμια ανεξάρτητη ναυτική δύναμη.
Και αυτό διότι: Μια κυριαρχούσα ηπειρωτική δύναμη στην
ευρασιατική ενδοχώρα έχει δημιουργήσει το θεμέλιο για ένα γεωπολιτικό καθεστώς
εξέλιξης σε ναυτική δύναμη.
Ο Σπάικμαν επιβεβαίωσε την θέση του Μάκιντερ,
επεκτείνοντας ότι όποιος ελέγχει την «ευρασιατική καρδιά», είναι σε θέση να
έχει την εξουσία στο σύνολο ή τμήματα του περιβάλλοντος της «Rimland»
(«Περίμετρος»): Ευρώπη, Μέση Ανατολή, Ινδία και Κίνα. Ο έλεγχος των «Heartland»
(Δυτική Σιβηρία και Ευρωπαϊκή Ρωσία) και «Rimland», φέρνει τον έλεγχο της
«Παγκόσμιας Νήσου»: Ευρασία και Αφρική, και σταδιακά επιτρέπει τον έλεγχο στην
αμερικανική και αυστραλιανή ήπειρο και την Ιαπωνία.
Αυτή η εργασία αποτέλεσε τη βάση για το δόγμα της
«Συγκράτησης» («Containment») του Tζόρτζ Κέναν και επηρέασε σε πολύ μεγάλο
βαθμό τους Χένρυ
Κίσσινγκερ και Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι.
Σε αντίθεση με τη θεωρία που διατυπώθηκε από τον Άλφρεντ
Θάγιερ Μάχαν, περί αποκλειστικής ιστορικής κυριαρχίας των ναυτικών δυνάμεων, ο
Μάκιντερ τόνισε ότι ιστορικά, τόσο οι ηπειρωτικές, όσο και οι ναυτικές
δυνάμεις, ενήργησαν ως βασικοί παράγοντες. Ο αποτελεσματικός έλεγχος της
Βρετανίας πάνω από τους ωκεανούς του κόσμου την έφερε στον 20ο αιώνα την
παγκόσμια ηγεμονία. Στη συνέχεια την απώλεσε, με την ατμομηχανή και τον
κινητήρα, στον απόηχο των οδικών και σιδηροδρομικών μεταφορών του παγκόσμιου
εμπορίου. Η δύναμη της Βρετανίας μειώθηκε σε σύγκριση με τα ηπειρωτικά κράτη.
To 1904, ο Μάκιντερ επέστησε την προσοχή της Βρετανίας στο
γεγονός ότι η συνολική επιφάνεια χερσαίας μάζας της Ρωσίας ήταν τόσο μεγάλη,
ώστε σε περίπτωση συμμαχίας της με τη Γερμανία, οι δύο αυτές χώρες θα
αποκτούσαν την παγκόσμια κυριαρχία. Ο Μάκιντερ υποστήριξε ότι όλος ο χερσαίος
όγκος του πλανήτη αποτελεί μια «Παγκόσμια Νήσο» της οποίας την «καρδιά»
καταλαμβάνει η Ρωσία - ένας «μοχλός-άξονας», του οποίου η απομόνωση από τους
ωκεανούς πρέπει να είναι πρωταρχικό μέλημα της Βρετανίας.
Σε αυτό το πλαίσιο του γεωπολιτικού οικοδομήματος,
γεωστρατηγικό ρόλο καταλαμβάνει ο χώρος του Αιγαίου, όπως ο έλεγχος του
γεωγραφικού χώρου στις δύο πλευρές του θα μπορούσε να προκαλέσει την άμεση
κατάκτηση από τη δύναμη αυτή όλης της «Παγκόσμιας Νήσου».
Ο Μάκιντερ πίστευε με την λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου
Πολέμου ότι η ναυτική δύναμη είχε διαφύγει μετά βίας από τον κίνδυνο. Ο
Μάκιντερ, σχεδόν προφητικά, είχε αναφέρει ότι αυτός ο κίνδυνος δεν έχει
εξαλειφθεί για πάντα. Έτσι και η ναυτική δύναμη εκτέλεσε ορισμένες «διορθωτικές
κινήσεις» - συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας στην Μικρά
Ασία το 1918-1923.
Ο Ψυχρός Πόλεμος ως
ένα γεωπολιτικός αγώνας
Με την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η Σοβιετική
Ένωση «καταβρόχθισε» τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Γιουγκοσλαβία, την Ουγγαρία,
την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία - οι χώρες της Βαλτικής είχαν έρθει υπό
έλεγχο ήδη από το 1940. Αμέσως μετά, κινήθηκε προς τις δύο πλευρές του Αιγαίου
- Ελλάδα και Τουρκία, επιδιώκοντας τη μετατροπή της εν λόγω γεωστρατηγικής
τοποθεσίας σε σοβιετικά ελεγχόμενα κράτη - ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα και η
ταυτόχρονη έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, της πάλης της ηπειρωτικής έναντι της
ναυτικής δύναμης για την παγκόσμια ηγεσία.
Κοιτάζοντας τον Ψυχρό Πόλεμο με τους όρους που αυτός
διεξήχθη, είναι εύκολο να δούμε ακριβώς την διάστασή τους ως ένα επικός
παγκόσμιος αγώνας. Η Σοβιετική Ένωση ήταν τοποθετημένη, όπως λίγες χώρες στην
παγκόσμια ιστορία, για να αγωνιστεί για κάτι που να πλησιάζει την παγκόσμια
ηγεμονία. Μόνο οι Ηνωμένες Πολιτείες διασταύρωσαν το πέρασμά τους, και με μια
σειρά από περιορισμένους πολέμους, δεν επέτρεψαν την ΕΣΣΔ να υπερβεί δυναμικά
τα περιφερειακά όρια της Ευρασίας. Έτσι, η ΕΣΣΔ μετατοπίστηκε σε μια νέα
στρατηγική - υπονόμευσης των συμφερόντων των ΗΠΑ, στο μέτρο του δυνατού, σε όλο
τον κόσμο: Μέση Ανατολή, Καραϊβική, Ασία, Αφρική, Κεντρική Αμερική.
Ορθοδοξία και
Βατικανό - σύγχρονοι πόλοι γεωπολιτικής έλξης
H Σοβιετική Ένωση εκπροσωπείται στην ιδεολογική άποψη από
τον ολοκληρωτικό ζήλο, που χρησιμοποιήθηκε αρχικά για έναν ιδεαλισμό, και
εξελίχθηκε γρήγορα ως μέτρο υποστήριξης για το συνολικό κοινωνικό έλεγχο. H
Σοβιετική Ένωση δεν αρκέστηκε απλά να δηλώσει απλώς ένα μονοπώλιο πάνω από τις
πολιτικές δραστηριότητες, αλλά κήρυξε ένα μονοπωλιακό καθεστώς σχεδόν σε όλες
τις πτυχές της ανθρώπινης προσπάθειας. Ωθούμενος από αυτόν τον
ρομποτ-o-ιδεολογισμό, ο μπολσεβικισμός δεν είχε πολιτιστικές ευαισθησίες
(θρησκεία, εθνικισμός, εθνοτικές συγγένειες), εκβιάζονταν την κοινωνία σε ένα
είδος ιδεολογικής ευθύτητας.
Με ιδιαίτερη δυναμική καταπιέστηκε η θρησκεία, ο πυρήνας
της πολιτιστικής ταυτότητας. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είχε σχεδόν εξαλειφθεί,
με πολλούς κληρικούς να έχουν θανατωθεί ή να είναι φυλακισμένοι, με τις
θεολογικές σχολές να είναι εκτός νόμου. Μέχρι το 1939 οι περίπου 50.000
ορθόδοξες εκκλησίες που υπήρχαν κατά το χρόνο της Ρωσικής Επανάστασης είχαν
συρρικνωθεί σε μόλις 500 εκκλησίες. Η Αγία Πετρούπολη μετονομάστηκε σε
Λένινγκραντ, αντανακλώντας την αυτο-λατρεία που συνόδευε τη ιδεολογική
συσσώρευση της απόλυτης εξουσίας.
Με τον Ψυχρό Πόλεμο να λήγει, αυτή η ολέθρια ιδεολογία
θάφτηκε πολύ βαθειά. Οι πολιτιστικές ευαισθησίες κατάφεραν να αναδυθούν στην
επιφάνεια σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ανθεί όπως
παλιά, και η Αγία Πετρούπολη πήρε το όνομά της πίσω. Η φρικτή νύχτα της
ιδεολογικής καταπίεσης είχε παρέλθει.
Η μισή Ουκρανία, είναι αλήθεια, είναι περισσότερο
προσανατολισμένη προς τη Δύση, με το Βατικανό ως θρησκευτικό καθοδηγητή, εκεί
θεωρούν τους εαυτούς τους ως προϊόντα του δυτικού πολιτισμού περισσότερο από ό,
τι του ορθόδοξου πολιτισμού. Τώρα που ο μπολσεβικισμός είναι νεκρός, έχουν
αναβιώσει οι πολιτισμικές ευαισθησίες - ως πόλος γεωπολιτικής έλξης.
Μακριά από το να είναι το τελευταίο επεισόδιο του Ψυχρού
Πολέμου, τα γεγονότα στην Ουκρανία αντανακλούν θεμελιώδεις γεωπολιτικές
πραγματικότητες που εκτείνονται πολύ πίσω στην ιστορία, πολύ πριν από τον Πρώτο
Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Ρωσική Επανάσταση. Η Ουκρανία (Μεσευρώπη, Μεσημβρινή
Ρωσία) είναι ίσως προδιαγεγραμμένο από τη γεωγραφία και την ιστορία - ίσως και
με τραγικό τρόπο - να είναι στο επίκεντρο των όποιων εντάσεων μεταξύ της Ρωσίας
και της Δύσης.
Η αξία της θεωρίας
στα Στενά του Βοσπόρου
Η μεγάλη αξία της θεωρίας του Χάλφορντ Μάκιντερ δεν είναι
τόσο στην περιγραφή αυτών των ειδικών γεωγραφικών περιοχών και των ιδιοτήτων
τους, οι οποίες μπορούν και να αμφισβητηθούν για το παρόν, όσο στην ανάλυση των
θεμελιωδών αρχών της σύγκρουσης ηπειρωτικών και ναυτικών δυνάμεων.
Τουλάχιστον, βάσει αυτών των αρχών, στην Ουκρανία
εξελίσσονται διορθωτικές κινήσεις ανάσχεσης της αυτοκρατορικής δύναμης από την
ηγεμονική ναυτική δύναμη. Υπό αυτό το πρίσμα, η διεθνοποίηση της
Κωνσταντινουπόλεως και των Στενών του Βοσπόρου δεν είναι τίποτε άλλα παρά μια
λογική ισότητα της ισχύος, μεταξύ μιας ηγεμονίας και μιας αυτοκρατορίας. Η
αλλαγή αυτού του καθεστώτος, εντάσσεται στο πλαίσιο του «αναθεωρητισμού» μεταξύ
αυτών των δυνάμεων, όταν μία πλευρά δεν συμβιβάζεται με την συντηρητική
διατήρηση της ισορροπίας ισχύος.
Ποιός κερδίζει;
Η Αττική-Δηλιακή Συμμαχία είναι ένα καλό παράδειγμα για
την τύχη των ναυτικών δυνάμεων. Μετά την εξουδετέρωση του κινδύνου των Περσών,
η Αθήνα εξελίσσεται αυτοκρατορικά, και όπως η Συμπολιτεία εξασθενεί λόγω των
πολέμων, οι πρώην Σύμμαχοι στρέφονται κατά των συμφερόντων της Αθήνας - μια
κατάληξη της φράσης του Περικλή «Μέγα γὰρ τὸ τῆς θαλάσσης κράτος», όπως τη
μαρτυρεί ο Θουκυδίδης.