Η πόλις είχε αλωθεί από τους σταυροφόρους, είχε καταστραφεί, ο πόνος, οι σφαγές, το αίμα είχαν κλείσει τα σπίτια των Θηβαίων. Οι Θηβαίοι διακρίνονταν για την ασχολία τους με το μετάξι. Είχαν τέτοια φήμη, που ακόμη και τα βασιλικά ενδύματα φτιάχνονταν στην πόλη μας. Η δε Θήβα είχε γίνει πρωτεύουσα του θέματος της Ελλάδος, είχε πλούτο, δόξα και όλες οι πόλεις αναγνώριζαν το μεγαλείο της. Η επιδρομή όμως των σταυροφόρων (Νορμανδών) έφερε τέτοια καταστροφή που με ακρίβεια περιγράφεται από τον ιστορικό Παπαρηγόπουλο:
«Χρυσός, άργυρος, πολύτιμοι λίθοι, τα πάντα απήχθησαν, εμπορικαί αποθήκαι, ιδιωτικαί οικίαι, Ιεροί Ναοί, τα πάντα εγυμνώθησαν και έπειτα πάντες οι πολίται ηναγκάσθησαν να ομώσωσιν ότι ουδέν απέκρυψαν των πολυτίμων πραγμάτων και ουδέ τούτο ήρκεσεν, αλλά πολλοί ηχμαλωτεύθησαν και άνδρες και γυναίκες και μάλιστα όσοι εφημίζοντο ως επιτήδειοι μεταξουργοί». Αυτήν την πόλη βρήκε ξεγυμνωμένη πνευματικά και υλικά. Είχαν δε έλθει ακόμη μετά από όλα αυτά και Εβραίοι, που με τα χρήματα προσπαθούσαν να αγοράσουν χώρους στην περιοχή, υποτίθεται για να την αναπτύξουν. Έτσι ανάγκαζαν τους χριστιανούς να δουλεύουν γι’ αυτούς ουσιαστικά δουλικά, κατορθώνοντας να ρίξουν το Θηβαϊκό λαό σε ένα θρησκευτικό λήθαργο. Αυτά βρήκε εκκλησιαστικά ο Άγιος.
Ο βίος του Αγίου
Ο Άγιός μας λοιπόν, Κωνσταντινουπολίτης στην καταγωγή, από εύπορη οικογένεια της Βασιλίδος των Πόλεων, γιος του Κωνσταντίνου και της Μαρίας Καλοκτένη, ευσεβέστατων γονέων, που τον ανέθρεψαν σωστά. Είχε δε κλίση προς την Εκκλησία από μικράς ηλικίας, κάποτε σε ανύποπτο χρόνο διαβάζοντας τους Χαιρετισμούς της Παναγίας και χωρίς να γνωρίζει κάτι για την πόλη των Θηβών, του εμφανίσθηκε η Παναγία και του είπε: «Χαίρεις κι εσύ των Θηβών προστάτα». Έτσι λοιπόν και μετά από προσφυγή των Θηβαίων προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο στέλνεται ο Άγιος Ιωάννης στη Θήβα. Βρίσκοντας τους πολίτες εγκλωβισμένους πνευματικά από το δόλιο τρόπο των Εβραίων, χτίζει μεγάλους Ναούς προς εξυπηρέτηση των Χριστιανών. Λέγεται μάλιστα ιστορικώς εξακριβωμένα, ότι ο πρώτος Ναός που έκτισε της Παναγίας, ήταν από την πατρική του περιουσία. Η επόμενη σωτήρια κίνησή του είναι η ύδρευση. Μετέφερε τα ύδατα του ποταμού Ισμήνου στην πεδιάδα που μέχρι τώρα ουσιαστικά ποτιζόταν ολόκληρη η γόνιμη περιοχή των Θηβών και τα προάστιά της, το Πυρί και οι Άγιοι Θεόδωροι. Η μεταφορά των υδάτων του Ισμήνου, μετεβλήθη ολοτελώς, σχηματίσθηκε δε νέος ποταμός που πήρε από τους ντόπιους το όνομα Άη Γιάννης. Μετά από αυτό το ουσιαστικό για τη ζωή του τόπου έργο, προχώρησε στη δημιουργία ιδρυμάτων. Δημιουργεί γηροκομείο για τους απόρους γέροντες, οι οποίοι είχαν μείνει άστεγοι και μόνοι μετά το καταστροφικό πέρασμα των σταυροφόρων. Χτίζει πτωχοκομείο για τη περίθαλψη των αστέγων πτωχών, οι οποίοι περιφέρονταν στους δρόμους δυστυχείς. Ανήγειρε νοσοκομεία, η ίδρυση των οποίων ήταν αναγκαία καθότι εκείνη την εποχή, συνέβαινε συχνά να πλήττουν το λαό μολυσματικές νόσοι που είχαν θέσει σε κίνδυνο ολόκληρες οικογένειες. Τα πάντα όπως μας διασώζεται τα επέβλεπε ο ίδιος. Δημιουργεί παρθενώνα για τις νέες κοπέλες, κάτι πολύ προχωρημένο για την εποχή του και τα δικαιώματα της γυναίκας, διότι ουσιαστικά ο χώρος αυτός δεν προετοίμαζε μόνο τις ψυχές που είχαν θέληση να αφιερωθούν στο Θεό, αλλά όλα τα νέα κορίτσια της πόλης να μάθουν γράμματα. Βασικό για την εποχή εκείνη που οι γυναίκες είχαν ελάχιστες ευκαιρίες μάθησης. Ο Άγιός μας λοιπόν αγωνίζεται με όλες του τις δυνάμεις για την περιοχή, δαπανώντας ακόμη όλη του την προσωπική περιουσία. Χτίζει ουσιαστικά εξ αρχής την πόλη των Θηβών.
Εάν δεν είχε περάσει ο Άγιος, μετά τη λαίλαπα των δυτικών, σήμερα ίσως να μην υπήρχε καθόλου πόλη των Θηβών. Ο λαμπρός βίος του σφραγίσθηκε με το ειρηνικό του τέλος, την κοίμησή του, στις 29 Απριλίου, που έγινε στη Θήβα, όπου οι πολίτες τον αποχαιρέτησαν με βαρύ θρήνο, διότι ακόμη και εν ζωή τον σέβονταν και τον θεωρούσαν έναν Άγιο ανάμεσά τους. Αυτά βέβαια είναι απείρως ελάχιστα μπροστά στο μεγαλείο του Ιερού ανδρός, όμως αναγκαία για να γνωρίσουμε εμείς οι Θηβαίοι ποιόν έχουμε αρωγό, προστάτη, φωτεινό φάρο και πρεσβευτή στο θρόνο του Θεού. Έναν Άγιο που δαπανήθηκε για την αγάπη προς τον πλησίον, γι’ αυτό και ονομάσθηκε Νέος Ελεήμων.
Η Εκκλησία μας τιμά τη μνήμη του στις 29 Απριλίου.
Ἀπολυτίκιον
Ἦχος πλ. δ’.
Ἐκ μέσης τὸν Κύριον, ἐπιποθήσας ψυχῆς, τὰ ῥέοντα ἔφυγες, καὶ ἐπιπόνῳ ζωή, τὴν σάρκα ἐξέτηξας· ἔσπευσας Ἱεράρχα, Βοιωτὼν Ἰωάννη, φίλος Χριστοῦ γενέσθαι, διὰ οἶκτον πενήτων· διὸ καὶ νέος ἐλεήμων, ἐκλήθης μακάριε.
Κοντάκιον
Ἦχος πλ. δ’. Τῇ ὑπερμάχῳ.
Τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Θεοῦ σοφὲ τοὺς οἴακας, ἐπιστημόνως χειρισθεὶς ταύτην ἀκύμαντον, διεχήρησας μακάριε Ἰωάννη, τὰς ζαλώδεις καταιγίδας ἐκκρουσάμενος, καὶ βιαίας τρικυμίας τῶν αἱρέσεων· ὅθεν κράζω Σοι· Χαίροις, Πάτερ πανεύσπλαγχνε.